Ἐθνικὴ καὶ πολιτικὴ ἰδεολογία τοῦ Ἴωνος Δραγούμη!

 Ὁ Ἴων Δραγούμης (Ἀθήνα, 2 Σεπτεμβρίου 1878 - Ἀθήνα, 31 Ἰουλίου 1920) ἦταν Ἕλληνας διπλωμάτης, πολιτικὸς καὶ λογοτέχνης. Ὑπῆρξε βασικὸς ὀργανωτὴς τῶν ἑλληνικῶν κοινοτήτων κατὰ τὸν Μακεδονικὸ ἀγῶνα. Πρωταγωνίστησε στὸ γλωσσικὸ κίνημα τοῦ δημοτικισμοῦ, ἐνῷ μὲ τὸ συγγραφικό του ἔργο ἄσκησε σημαντικὴ ἐπιρροὴ στὴ διαμόρφωση τῆς ἑλληνικῆς ἰδεολογίας τῶν ἀρχῶν τοῦ εἰκοστοῦ αἰῶνα. 

Κατὰ τὴ διάρκεια τῶν Ἰουλιανῶν τοῦ 1920, τῶν βίαιων ἐπεισοδίων ποὺ διοργανώθηκαν ἀπὸ τοὺς Βενιζελικοὺς ὡς ἀντίποινα γιὰ τὴν ἀπόπειρα δολοφονίας τοῦ πρωθυπουργοῦ στὸ Παρίσι, συνελήφθη καὶ κατόπιν δολοφονήθηκε ἀπὸ βενιζελικὸ στρατιωτικὸ σῶμα ἀσφαλείας στὸ τμῆμα τῆς λεωφόρου Κηφισίας. ποὺ σήμερα ὀνομάζεται Βασιλίσσης Σοφίας, ἔναντι τοῦ ξενοδοχείου Χίλτον. 

Ἦταν γιὸς τοῦ πολιτικοῦ καὶ πρωθυπουργοῦ Στέφανου Δραγούμη, μὲ καταγωγὴ ἀπὸ τὸ Βογατσικὸ Καστοριάς, καὶ τῆς Ἐλισάβετ Κοντογιαννάκη (1851-1931), κόρης τοῦ Ἰωάννη Κοντογιαννάκη, τραπεζίτη καὶ ἐπίτιμου γενικοῦ προξένου τῆς Ἑλλάδας στὴν Ἁγία Πετρούπολη, καὶ τῆς Ρωσίδας συζύγου του, Νατάλια Φεντοσέγιεβνα Κουπτσίνσκαγια.Γεννήθηκε στὴν Ἀθήνα στὶς 14 Σεπτεμβρίου 1878, τὸ πέμπτο ἀπὸ τὰ ἕνδεκα παιδιὰ τῆς οἰκογένειας καὶ σπούδασε νομικὴ στὸ Παρίσι. Τὸ 1897 ὑπηρέτησε ἐθελοντὴς στὸ μηχανικὸ καὶ στὴ συνέχεια συμπλήρωσε τὴ θητεία του στὸ πεζικό. Συνδέθηκε ἐρωτικὰ μὲ τὴν Πηνελόπη Δέλτα. Ἀπὸ τὸ 1899 μπῆκε στὸ διπλωματικὸ κλάδο καὶ ὑπηρέτησε διαδοχικὰ ὡς ὑποπρόξενος, κατόπιν ἀπαίτησής του, στὸ Μοναστήρι καὶ ἐν συνεχείᾳ στὴν Ἀνατολικὴ Μακεδονία, στὸ Προξενεῖο Σερρῶν (1903), στὴν Ἀνατολικὴ Ρωμυλία στὸ Προξενεῖο τοῦ Πύργου καὶ στὴ Θράκη, στὸ Προξενεῖο της Φιλιππούπολης (1904).Από τὸν Μάϊο ἕως τὸν Ἰούνιο τῆς ἴδιας χρονιᾶς συμμετέχει ὡς ἔφεδρος δεκανέας στὰ γυμνάσια τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ.Σε συνεργασία μὲ τὸν γαμπρό του Παῦλο Μελᾶ, σύζυγο τῆς ἀδελφῆς του Ναταλίας, ὀργάνωσε τὶς ἑλληνορθόδοξες κοινότητες ἐναντίον των ἐξαρχικῶν κομιτάτων, κινητοποίησε τὶς Ἑλληνικὲς Δυνάμεις καὶ ἀναδείχθηκε ἔνθερμος ὑποστηρικτὴς τῆς μακεδονικῆς σύγκρουσης. Ἀνάλογες προσπάθειες κατέβαλε κατὰ τὴ διετία 1907-1909 στὴν Κωνσταντινούπολη, ὑπηρετῶντας στὴν ἐκεῖ ἑλληνικὴ πρεσβεία. Τὸ 1908 ἱδρύει μὲ τὸν Ἀθανάσιο Σουλιώτη-Νικολαΐδη τὴν Ὀργάνωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως μὲ σκοπὸ τὴ συνεννόηση ὅλων τῶν ἐθνοτήτων τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας γιὰ ἰσοπολιτεία. Τὴν ἴδια χρονιὰ (1908), ὁ Δραγούμης διέκοψε τὴ σχέση τοῦ μὲ τὴν Πηνελόπη Δέλτα ὅταν συνδέθηκε μὲ τὴν ἠθοποιὸ Μαρίκα Κοτοπούλη. Τὸ 1909 ὀργανώνει στὸ Ὑπουργεῖο Ἐξωτερικῶν τὸ Β΄ Πολιτικὸ Τμῆμα Ἀνατολικῶν Ὑποθέσεων. Τὸ 1910 συνέπραξε στὴν ἵδρυση τοῦ Ἐκπαιδευτικοῦ Ὁμίλου, γενόμενος ἔτσι γνωστὸς στὸ χῶρο τῶν γραμμάτων, ἐνῷ ὑπῆρξε καὶ συνεργάτης τοῦ περιοδικοῦ Νουμὰς τοῦ Δημητρίου Ταγκόπουλου (μὲ τὸ ψευδώνυμο Ἴδας). 

Τὸ 1911, ὅταν τὰ Δωδεκάνησα κατελήφθησαν ἀπὸ τοὺς Ἰταλούς, ὁ Ἴων Δραγούμης συγκρότησε στὴν Πάτμο πανδωδεκανησιακὸ συνέδριο, στὸ ὁποῖο διακήρυξε τὸ αἴτημα τῆς Ἕνωσης μὲ τὴν Ἑλλάδα, (Συνέδριο Πάτμου (1912)). Τὸ 1912, ὡς δεκανέας, ὑπηρέτησε στὸ ἐπιτελεῖο τοῦ ἀρχιστράτηγου Κωνσταντίνου. Μαζὶ μὲ τὸ Βίκτορα Δούσμανη καὶ τὸν Ἰωάννη Μεταξᾶ στάλθηκε νὰ διαπραγματευτεῖ μὲ τὸν Ταχσὶν πασᾶ τὴν παράδοση τῆς Θεσσαλονίκης. Τὸ 1914 ἐστάλη πρεσβευτὴς στὴν Ἁγία Πετρούπολη, ὅπου καὶ διαχειρίσθηκε τὸ ζήτημα τοῦ Ἁγίου Ὅρους, φροντίζοντας παράλληλα νὰ ὀργανώσει τὶς ἑλληνικὲς κοινότητες τῆς Ρωσίας. Τὸ 1915 ἐξελέγη βουλευτὴς Φλωρίνης. Τὸ 1916 ἐξέδωσε τὸ περιοδικὸ Πολιτικὴ Ἐπιθεώρησις. 

Ὁραματιστὴς ἑνὸς ρομαντικοῦ, προοδευτικοῦ ἑλληνικοῦ κράτους μὲ στοιχεῖα ἐθνικισμοῦ, ἀνθρωπισμοῦ καὶ σοσιαλισμοῦ[28] καὶ ὑποστηρικτὴς μιᾶς ἐναλλακτικῆς προσέγγισης τῆς Μεγάλης Ἰδέας, ἐνεπλάκη στὰ πάθη τοῦ ἐθνικοῦ Διχασμοῦ τὰ ὁποῖα καὶ τοῦ στοίχισαν τὴ ζωή. Παρόλα αὐτὰ καὶ μετὰ τὴ δολοφονία του δὲν ἔπαυσε νὰ ἐπηρεάζει τὴν ἑλληνικὴ σκέψη, ὄντας γιὰ πολλοὺς ἀπὸ τοὺς θαυμαστές του «μάρτυρας καὶ ἥρωας τοῦ Ἑλληνισμοῦ» ἢ καὶ «ἕνας ἀπὸ τοὺς πιὸ παρεξηγημένους, περισσότερο ἀμαυρωμένους καὶ λιγότερο δικαιωμένους διανοητὲς τῆς νεοελληνικῆς σκέψης καὶ συνείδησης», γιὰ ἄλλους σωβινιστής[ γιὰ ἄλλους ρομαντικὴ καὶ ἀμφιλεγόμενη, πάντοτε συναρπαστικὴ προσωπικότητα.[

Κατὰ τὸν Δημήτρη Τζιόβα, ὁ Ἴων Δραγούμης ἀνήκει σὲ ἐκείνους τοὺς συγγραφεῖς καὶ διανοούμενους ποὺ συγχέουν τὸν ἐθνικισμὸ μὲ τὸν σοσιαλισμό, τὸν ἀτομικισμὸ καὶ τὸ θετικισμὸ ἢ ταλαντεύονται ἀνάμεσα σὲ προφανῶς διαφορετικὲς θεωρήσεις.[Θεωρεῖται ἕνας ἀπὸ τοὺς πλέον ἰδιόρρυθμους ἀντιβενιζελικοὺς τῆς ἐποχῆς του καὶ φέρεται ὅτι μισοῦσε τὸν Ἐλευθέριο Βενιζέλο διότι τὸν θεωροῦσε ὑπεύθυνο γιὰ τὴν καταστροφὴ τοῦ σχεδίου του γιὰ τὴν ἀναγέννηση τῶν ἑλληνικῶν κοινοτήτων στὰ συμφραζόμενα τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας, ἂν καὶ ἡ πραγματικὴ αἰτία γιὰ τὴν ἀποτυχία του εἶναι ἀπὸ τὴ μία ἡ ἀνάδυση τοῦ νεοτουρκικοῦ ἐθνικισμοῦ καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἡ ἀνεδαφική του ἄποψη γιὰ τὴ σταδιακὴ μετάβαση τῆς ἐξουσίας τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας στοὺς Ἕλληνες. Ἐξ αἰτίας αὐτῆς τῆς ἔχθρας καὶ τῶν νιτσεϊκών του ἐπιδράσεων καὶ τῶν θεωριῶν περὶ τοῦ «πνεύματος τοῦ λαοῦ», ἡ εἰκόνα ποὺ εἶχε γιὰ τὸ ἑλληνικὸ κράτος ὑπῆρξε περιφρονητική.Ἐπὶ τῆς οὐσίας διακρίθηκε γιὰ τὶς ἀντιφατικὲς θέσεις του, στηλιτεύοντας ταυτόχρονα τὴν κυβέρνηση καὶ τὸν πρωθυπουργὸ ποὺ εἶχαν τὴν πολιτικὴ εὐθύνη τῶν στρατιωτικῶν ἐνεργειῶν καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ἀναγνώριζε τὴ θετικὴ δράση τοῦ στρατοῦ καὶ τοῦ βασιλιᾶ Κωνσταντίνου. Εἶχε ἀναφέρει μάλιστα πὼς «ὁ μεγαλύτερος ἐχθρὸς τῆς Ἑλλάδας ἦταν ὁ Βενιζέλος καὶ οἱ συμπαραστάτες του, Κρητικοὶ καὶ Μικρασιᾶτες». 

Κατὰ τὸν Κωνσταντῖνο Θ. Δημαρά, ὁ Δραγούμης ἔπαιξε βασικὸ ρόλο στὴ διαμόρφωση τῆς ἑλληνικῆς ἰδεολογίας τῆς περιόδου 1881-1913, ἡ ὁποία ἰδεολογία μάλιστα φθάνει στὴν κορύφωσή της μὲ τὸν ἴδιον, τὸν Μανουὴλ Χαιρέτη καὶ τὸν Περικλῆ Γιαννόπουλο. Τὸ ἑλληνοκεντρικὸ πνευματικὸ αὐτὸ ρεῦμα (Κωνσταντῖνος Σάθας, Γιάννης Ψυχάρης, Ἀργύρης Ἑφταλιώτης, Γρηγόριος Ξενόπουλος, Χαιρέτης, Γιαννόπουλος κ.ά.), ὅπως σημειώνει ὁ Κ. Θ. Δημαράς, ἀξιοποιεῖ τὴν κληρονομιὰ τῆς πρώτης πεντηκονταετίας τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους (ὅπου σύμφωνα μὲ τοὺς Σπυρίδων Ζαμπέλιο, Κωνσταντῖνο Παπαρρηγόπουλο κ.ἄ. ἐπικρατεῖ ἡ ἰδέα τῆς συνέχειας τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους) καὶ προσθέτει ἐπιπλέον δύο σημαντικὲς ἀνελίξεις: Ἡ πρώτη εἶναι ἡ ἀξιοποίηση ὅλων τῶν στοιχείων τῆς ἑλληνικῆς κληρονομιᾶς (ἀρχαιότητα καὶ Βυζάντιο, λαϊκὴ παράδοση, δημοτικὴ γλῶσσα) σὲ ἕνα ἑνιαῖο καὶ ὀργανωμένο σύνολο, καὶ ἡ δεύτερη εἶναι ἡ μετάβαση ἀπὸ τὴν ἰδέα καὶ τὴ θεωρία στὴν πράξη, μετάβαση ἡ ὁποία κορυφώνεται μὲ τὸν Μακεδονικὸ Ἀγῶνα καὶ τοὺς Βαλκανικοὺς Πολέμους. 

Αὐτὴν τὴν ἐποχή, πρὶν τοὺς Βαλκανικοὺς Πολέμους, εἶναι δύσκολο νὰ ξεχωρίσει κανεὶς τὶς ἰδέες του Δραγούμη ἀπὸ αὐτές του Χαιρέτη καὶ τοῦ Γιαννόπουλου, σημειώνει ὁ Κ. Θ. Δημαράς. Προσωπικὸς φίλος καὶ θαυμαστὴς τοῦ Περικλῆ Γιαννόπουλου ὁ Δραγούμης, σημείωσε ὅταν ἡ αὐτοκτονία τοῦ πρώτου γνωστοποιήθηκε: «Μοῦ φαίνεται πὼς τώρα ποὺ ἔφυγε ἐκεῖνος, εἶναι ἀνάγκη νὰ φορτωθῶ ὅλα τὰ βάρη ἐκείνου. Καὶ γι' αὐτὸ ἔχω πολλὴ δουλειά, πάρα πολλὴ δουλειά. Οὔτε μιὰ στιγμὴ τῆς ζωῆς μου δὲν πρέπει νὰ χάσω». Ἄλλες σημαντικὲς πνευματικὲς ἐπιρροὲς στὸν Ἴωνα Δραγούμη, ἰδιαίτερα στὴν περίοδο τῆς νεότητός του, εἶναι ὁ Φρίντριχ Νίτσε καὶ ὁ Μωρὶς Μπαρές. Ὡστόσο ὁ Δραγούμης δὲν θὰ περιοριστεῖ ἐκεῖ, ἀλλὰ στὰ χρόνια τῆς ὡριμότητάς του θὰ διαμορφώσει ὁλοκληρωμένη τὴν πολιτική του ἰδεολογία. 

Ἡ ἐθνικὴ καὶ πολιτικὴ ἰδεολογία του Δραγούμη παρουσιάζεται ἀπὸ τὸν ἴδιον συγκροτημένη καὶ ὁλοκληρωμένη στὸ ἔργο του Ἑλληνικὸς πολιτισμὸς (1913-14, α΄ ἔκδ. πέρ. Γράμματα, Ἀλεξάνδρεια 1914). Εἶναι πολιτικὴ ἰδεολογία ἐθνικιστική, ὅπως ὅμως ἐπισημαίνει ὁ Κωνσταντῖνος Βακαλόπουλος, «ὁ ἐθνικισμὸς τοῦ Ἴωνα δὲν εἶχε νὰ κάνει τίποτε μὲ ὁποιαδήποτε ἄλλη μορφὴ ἐθνικισμοῦ (κομμουνιστικοῦ, περιφερειακοῦ, διεθνιστικοῦ, ὁλοκληρωτικοῦ). Ὁ ἐθνικισμὸς τοῦ Ἴωνα ἦταν μορφὴ ἐνέργειας καὶ ἡ ὕπαρξη τοῦ ἔθνους ἦταν ὅλη ἐνέργεια, δηλαδὴ ζωή. Ἦταν ἑπόμενο λοιπὸν οἱ ἐνεργητικοὶ ἄνθρωποι νὰ εἶναι καὶ ἐθνικιστές». Ἡ ἰδεολογία του Δραγούμη θεμελιώνεται στοὺς ἑξῆς ἄξονες: 

α) Ἔθνος καὶ κράτος: Κατὰ τὸν Δραγούμη, τὸ Ἑλληνικὸ Ἔθνος εἶναι πολὺ εὐρύτερο χρονικῶς, τοπικῶς καὶ πληθυσμιακῶς τοῦ Κράτους. Τὸ Κράτος μοναδικὸ σκοπὸ ὑπάρξεως ἔχει τὴν ὑπηρεσία τοῦ Ἔθνους. Τὸ Ἔθνος (καὶ κάθε ἔθνος τῆς γῆς) σκοπὸ ἔχει τὴ δημιουργία καὶ καλλιέργεια πολιτισμοῦ (σὲ εἰρηνικὴ ἅμιλλα μὲ τὰ ἄλλα ἔθνη).

β) Φυλή:[ Κατὰ τὸν Δραγούμη ἡ ἑλληνικὴ φυλὴ διετήρησε τὸν ἰδιαίτερο χαρακτῆρα καὶ τὴ συνείδησή της κατὰ τὴ διάρκεια τῶν χιλιάδων ἐτῶν τῆς ἱστορίας τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ἀρνεῖται οὔτε θεωρεῖ ἀρνητικὲς τὶς ξένες προσμίξεις, μόνον ὅταν ὅμως δὲν εἶναι τόσες καὶ τέτοιες ποὺ νὰ διαλύουν τὴν ταυτότητα τῆς φυλῆς, ἀλλὰ ἀντιθέτως ἀφομοιώνονται γόνιμα ἀπὸ αὐτήν. Ὅταν ὁλοκληρωθεῖ δὲ αὐτὴ ἡ γονιμοποιὸς ἀφομοίωση καὶ ἡ φυλὴ «κατασταλάξει» τότε εἶναι πάλι, γράφει, μιὰ «καθαρὴ» φυλή, διαφορετικὴ καὶ μάλιστα νεαρὴ καὶ γεμάτη ζωντάνια, ἀλλὰ ἡ ἴδια πάντοτε, ἐὰν δὲν ἔχει χάσει τὴν «ψυχή» της. Τέτοια, ἀλλὰ μὴ κατασταλαγμένη ἀκόμη, θεωρεῖ ὁ Δραγούμης τὴν ἑλληνικὴ φυλή. 

γ) Τὸ «Ἐγὼ» καὶ ἡ ταύτιση Ἔθνους, Φυλῆς καὶ «Ἐγὼ»· ἡ ἑλληνικὴ Φύση: Ὅπως παρατηρεῖ ὁ καθηγητὴς Κ. Βακαλόπουλος, ὁ Δραγούμης, τὸ «ἐγώ» του, τὸ ἔθνος του, ἡ φυλή του, ὁ Ἑλληνισμός του, εἶναι ἔννοιες ἀπόλυτα ταυτισμένες μεταξύ τους.[ Ὁ Δραγούμης αἰσθανόταν τὸν ἑαυτό του σὰν κύτταρο τοῦ ἑλληνισμοῦ.Ἔχουν ἐπισημανθεῖ ἐπιρροὲς στὸν Δραγούμη ἀπὸ τὸν ρομαντικὸ φυλετισμό του Ἀρθούρου-Ἰωσὴφ Γκομπινώ. Ἡ ταύτιση αὐτή του Δραγούμη μὲ τὸ ἔθνος καὶ τὴ φυλή του, στὸ Μαρτύρων καὶ ἡρώων αἷμα (1907) συνδυάζεται μὲ τὴν αἴσθηση τοῦ χρέους, ἐνῷ στὴ Σαμοθράκη (1906-09) κορυφώνεται. 

Σὲ ἕνα δεύτερο ἐπίπεδο μάλιστα ὁ Δραγούμης ταυτίζεται ὄχι μόνον μὲ τὸ ἔθνος, ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν ἑλληνικὴ φύση (στὸ σημεῖο αὐτὸ ἐπηρεασμένος περισσότερο ἀπὸ τὸν φίλο τοῦ Περικλῆ Γιαννόπουλο): «Ὅταν ἀρχίζω νὰ πελαγώνω μὲς στὶς ἰδέες μου ἢ ὅταν ἀρχίζει νὰ στερεύει τὸ μυαλό μου, πιάνω μιὰ πέτρα, ἕνα δέντρο, τὸ χῶμα γιὰ νὰ βεβαιωθῶ πὼς δὲν παραστρατίζω ἢ πὼς παραστρατίζω». (Σαμοθράκη, 1906-09) καὶ «Θὰ ἤμουν σὰν τὸ κῦμα, θὰ ἤμουν σὰν τὸ χορτάρι καὶ σὰν τὸν ἄνεμο καὶ σὰν τὸ βράχο. Δὲν εἶμαι ἄνθρωπος». (Στὴν Πόλη, πέρ. Ὁ Νουμάς, τ. 129-130, Ἴαν. 1905) 

δ) Ἐξωτερικὴ πολιτική: Μεγάλη Ἰδέα, Ἀνατολικὸ κράτος, Πολιτικὴ ἕνωση τῆς Φυλῆς: Ὁ Δραγούμης ἀντιμάχεται μὲ πάθος τὴν «ἑλλαδικὴ πολιτικὴ τῶν προσθηκῶν», τὴν ὁποία κοντόφθαλμα, ὅπως ὑποστηρίζει, ἀκολουθεῖ τὸ ἑλληνικὸ κράτος, ἁρπάζοντας τὸ πολύ-πολὺ κάποιο «κόκκαλο» καὶ ἀδιαφορῶντας γιὰ τὸν πολὺ εὐρύτερο ἐκτὸς συνόρων ἑλληνισμό.[53] Ἔτσι ἔρχεται σὲ ὀξεῖα σύγκρουση μὲ τὸν Βενιζέλο, θεωρῶντας ὅτι ὁ Α΄ Βαλκανικὸς Πόλεμος (1912-13) εἶχε ἀκριβῶς αὐτὸ τὸ ἀποτέλεσμα.[54] Σὲ ἀντίθεση πάντοτε μὲ τὴν πολιτικὴ τῶν προσθηκῶν, ὁ Δραγούμης, κατὰ τὰ ἔτη 1907-1909, ὅταν βρισκόταν μὲ τὸν φίλο τοῦ Ἀθανάσιο Σουλιώτη-Νικολαΐδη ἱδρύει στὴν Κωνσταντινούπολη τὴν Ὀργάνωση Κωνσταντινουπόλεως, ἀμφιταλαντεύεται μεταξὺ τῶν δύο μεγαλοϊδεατικῶν ὁραμάτων: τῆς «Ἀνατολικῆς αὐτοκρατορίας» (τὴν ὁποία ὑποστηρίζουν ὁ Σουλιώτης καὶ ὁ Κωνσταντῖνος Σ. Σοκόλης, προσβλέποντας σὲ ἕνωση Ἑλλήνων καὶ Τούρκων καὶ ἀνασύσταση τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας) καὶ τῆς «πολιτικῆς ἕνωσης τῆς φυλῆς» (στενὴ συνεργασία καὶ τελικῶς ἀπελευθέρωση ὁλόκληρου τοῦ ἑλληνισμοῦ καὶ συγκρότηση ἑνὸς μεγάλου ἑλληνικοῦ κράτους ποὺ θὰ συμπεριλάβει ὁλόκληρο τὸ ἔθνος). Τελικῶς, ὁ Δραγούμης θὰ κρίνει τὸ ὅραμα τοῦ Σουλιώτη οὐτοπικὸ (ἡ ἐκτουρκιστικὴ πολιτικὴ τῶν Νεοτούρκων, ἄλλωστε, κατέδειξε ὅτι ἔτσι ἦταν), ὁπότε γρήγορα θὰ κατασταλάξει στὴν πολιτικὴ τῆς «ἑνώσεως τῆς φυλῆς».

ε) Παράδοση: Ὁ Δραγούμης ὑπερασπίζεται τὴ δημοτικὴ παράδοση καὶ ἀντιμάχεται τὸ λογιωτατισμό-σχολαστικισμὸ καὶ τὴν ἀρχαιοπληξία. Ἡ δημοτικὴ παράδοση κατὰ τὸν Δραγούμη εἶναι ὁ ζωογόνος «χυμὸς τοῦ δέντρου» τοῦ ἑλληνισμοῦ, «ὁ ἐσωτερικότερος καὶ γνησιότερος κρίκος ποὺ μᾶς συνεδένει μὲ τοὺς παλιότερους ἑλληνικοὺς πολιτισμοὺς ὅλους». Σὲ αὐτὸ τὸ πλαίσιο τῆς ἑλληνικῆς παράδοσης ὁ Δραγούμης ἐντάσσει καὶ τὴν Ὀρθοδοξία. Μολονότι ὁ ἴδιος δὲν πιστεύει στὴν ὕπαρξη ἀθάνατης ψυχῆς ἀνεξάρτητης ἀπὸ τὸ σῶμα καὶ μπορεῖ νὰ χαρακτηριστεῖ μᾶλλον ἄθεος ἢ ἀγνωστικιστής, δὲν τὸν διακρίνει δὲ ἡ ὀρθόδοξη πνευματικότητα καὶ θρησκευτικότητα, στηλιτεύει δὲ καυστικὰ τὶς ὅποιες πολιτικὲς ὀλιγωρίες ἱεραρχῶν τῆς ἐκκλησίας, ἐν τούτοις ὑπερασπίζεται τὴν Ὀρθοδοξία ὡς συνεκτικὸ ἱστό, στήριγμα πνευματικὸ καὶ πολιτικό, βασικὸ στοιχεῖο τῆς παραδόσεως καὶ τοῦ κοινοτικοῦ πολιτισμοῦ τοῦ Ἑλληνισμοῦ.Ὁ ἴδιος γράφει χαρακτηριστικά: 

«Ὅπου βρεθοῦνε δέκα Ρωμιοὶ φτειάνουν κοινότητα. Συνάζουν πρῶτα χρήματα γιὰ τὴν ἐκκλησιά. Ἅμα τῇ χτίσουνε φέρνουν παπᾶ. Ἔπειτα καὶ τὶς γυναῖκες τους. Ὕστερα, μὲ τοὺς δίσκους τῆς ἐκκλησιᾶς, συνάζουν χρήματα καὶ φτειάνουνε σκολειό. Τέλος φέρνουνε δάσκαλο γιὰ τὰ παιδιά τους - καὶ νά την ἡ κοινότητα».

στ) Κοινοτισμός: Γιὰ τὸν Δραγούμη, θεμέλιο τῆς πολιτικῆς ὀργάνωσης, σύμφυτη μὲ τὴν πολιτικὴ παράδοση καὶ τὸ χαρακτῆρα τῶν Ἑλλήνων, εἶναι ἡ κοινότητα. Σημειώνει: «Ὁ ἑλληνισμὸς εἶναι μιὰ οἰκογένεια ἀπὸ κοινότητες. Τὸ ἔθνος μας ὁλάκερο πάλι μὲ κοινότητες πρέπει νὰ κυβερνηθεῖ, καὶ μόνο μὲ κοινότητες θὰ προκόψει». 

ζ) Παιδεία καὶ Γλῶσσα, δημοτικισμός: Ὁ Δραγούμης ἀντιμάχεται μὲ πάθος τὸ λογιωτατισμὸ καὶ τὴν ἀρχαιοπληξία καὶ πρωτοστατεῖ στὸ κίνημα τοῦ δημοτικισμοῦ.[ Ἀντιμάχεται ἐπίσης τὴν ξενομανία.

η) Σοσιαλισμός-ἀνθρωπισμός: Ὁ Δραγούμης, μετὰ ἀπὸ μακρὰ πορεία ἐσωτερικοῦ προβληματισμοῦ θὰ καταλήξει, κατὰ τὰ χρόνια τῆς ἐξορίας του καὶ τελευταία τῆς ζωῆς τοῦ (1917-20), στὸ συνδυασμὸ σοσιαλισμοῦ καὶ ἀνθρωπισμοῦ. Γράφει χαρακτηριστικὰ ὁ ἴδιος στὸ ἡμερολόγιό του (18-03-1919): 

«Ἀγαπῶ πάρα πολὺ τὸν ἄνθρωπο γιὰ νὰ γίνω στενὸς σοσιαλιστής. Ἀγαπῶ πάρα πολὺ τὸν ἄνθρωπο γιὰ νὰ γίνω στενὸς πατριώτης. Ἀγαπῶ πάρα πολὺ τὸν ἄνθρωπο γιὰ νὰ νοιώσω τὸν ἑαυτό μου ἄτομο. Ἀπὸ ἄνθρωπος μιᾶς τάξης μὲ ὁρισμένα συμφέροντα τάξης, γίνομαι σοσιαλιστὴς μὲ τὴν πλατιὰ ἔννοια, καὶ θέλω μιὰ καινούρια οἰκονομία τῆς κοινωνίας μου καὶ τῶν ἄλλων κοινωνιῶν. Ἀπὸ στενὸς πατριώτης, γίνομαι ἐθνικιστής, μὲ τὴ συνείδηση τοῦ ἔθνους μου καὶ ὅλων τῶν ἄλλων ἐθνῶν, γιατί οἱ διαφορὲς τῶν ἐθνῶν πάντα θὰ ὑπάρχουν, καὶ ἔχω τὴ συνείδησή τους καὶ χαίρομαι ποὺ ὑπάρχουν αὐτὲς οἱ διαφορές, ποὺ μὲ τὶς ἀντιθέσεις τους, μὲ τὶς ἀντιλήψεις τους, ὑψώνουν τὴν ἀνθρώπινη συνείδηση καὶ ἐνέργεια. Ἀπὸ ἄτομο γίνομαι ἄνθρωπος». 

«Δὲν δουλεύω γιὰ τὴν κύβέρνηση, δουλεύω γιὰ τὸν Ἔλληνισμό. Δὲν ἀγαπώ την κύβέρνηση, ἀγαπώ τὸν Ἔλληνισμό. Σιχαίνομαι την κύβέρνηση, δὲν σιχαίνομαι τὸν Ἔλληνισμό. Άμὰ συλλογίζομαι την κὺβέρνηση πέφτω, σήκώνομαι ότὰν νὶώθω τὸν Ἔλληνισμό. Πὸνώ γιὰ τὸν Ἔλληνισμό, γιὰ τὴν κύβέρνηση μου έρχεται καταφρόνια. Γιὰ νὰ ζήσω περισσότερο πρέπει νὰ συνδεθώ μὲ τό Έθνός μου. Σὺνδέομαι μὲ τό Έθνός μου, ότὰν προσπαθώ νὰ τὸ δυναμώσω, διοχετεύοντας όλές τις δύνάμεις μου ἐκεί, δηλαδή σ΄ αὐτόν τον σκόπό»

πηγη : el.wikipedia.org